Butiribe e kulturako te bisterel pes o genocido upral o Roma

Maśkar lende vi e akharde Gypsies, jekh maj tikno laćho termino vaś e membrura anθar e etnikane grupe Rroma thaj Sinti. Maśkar 250.000 thaj 2 milionura Roma thaj Sinti sas mudarde and-i kadaja perioda, numaj si bipaćavdo pharo te arakhel pes o ćaćutno gin, andar o bi-dokumentàcia pal-e but membrură andar kadala komunitètură, thaj vi duj-trinto kotor andar i rromani minoritèta anθ-i Evropa sas decimisarde and-e kodola berśa. Kadi persekucia thaj bute mudarimata sas dine but diferentne anava, o maj butivar adoptuime si o Samudaripen - bute mudaripe.

 

 

Na sar e Řomenqe viktime, e rroma save nakhle o Samudaripen ačhile but, but maj but vràma palal lenqe eksperiènce anθ-o Dujto Lumako Maripen. Na sar o Internacionalno Dives e Holokaustosko, savo si slavime sako 27-to Januari ande opral 95 thema, e komemoracie dedikuime e Samudaripen-eske, save keren pes ko 2-to Avgusto, si pindžarde numaj katar 30 thema. Ande praktika, o Njamco oficijalno pindžardas o Samudaripen thaj e persekucija pe Rroma thaj Sinti ande Dujto Lumako Maripe numa ando 1982-to berš.

 

O miškipe, te šaj te akharel pes gade, si globalno sar korkore e Roma, thaj inćarel but thema ande Evropa thaj vi pe aver kontinentura, resindoj dži ko USA thaj Latinikani Amerika. Vi si semi-organizirimo ko majšukar, kote so buteder artistora keren buti bi-avereste, makar so but okazionalno resle suporto kotar nekobor Romane kulturalno non-profit organizacije, mashkar lende but cikno numero organizacije sar so si o Berlino-bazirimo European Roma Institute for Arts and Culture (ERIAC), o RomArchive ko Heidelberg, Njamco, thaj o Roma Foundation for Europe in Brussels.

 

Dži akana, o genocido mamuj o Roma sasa pe godi anglunes prekal i prizma e na-Romengi save mangle te inćaren les an i lungo lista e viktimengo katar o fašistikano terori. Vi te sas varekana laćhe intencijasa, kadi licenca vaś e rromenqi historikani memoria sas dini kapriciozno, katar maj zorale na-rromane patronura save śaj lokhes te ćhinaven la vaj te len la saste. O Elie Wiesel si pindjardo ke but bersh chi muklas jekhe romane reprezentantos te avel membro ando styrelse ando Förintelsememorativno museum ande USA.

 

Ko agorutne berša, kodo astarda te paruvel pes, sar e terne generacije katar e Romane artistura konscientno zumaven te bisteren e eksperiencije thaj e dukh katar pire familije thaj komunitetura, pe piro drom. Artistura andar e sfere muzikake, pikturengo thaj fotografijake sas interviuime pala kado artiklo, po drom te haćarel pes maj mišto savi kultura e memorijaki si konsolidirime ande romane komunitetura thaj so motivirinel e transmitoren kadale kulturake memorijake te džan palal piro akharipe.

 

 

I Petra Gelbart, rromani aktivistka, etnomuzikòloga thaj čhaj katar e Samudaripen preživinde, kerda bući sar šerutni kuratorka pe muzikaki sekcija katar o RomArchive, jekh digitalno arxivo katar e Romane artura thaj kultura kerdini ando 2015-to berš bazirime ande Njamco. Ando januari 2024, e Gelbart thaj lako chavo o Patrick performulisarde ando UN e giljasa "Auschwitzate" vaj, "To Auschwitz", so sas ramosardo katar e Čehikane Roma ando koncentraciako logoro Auschwitz kana sas o Dujto Lumako Maripe.

 

"Jekh kotar mire familijakere membrura savo nakhlo o Auschwitz andas la khere, thaj me sikljovdem la katar miri dej thaj miri bari dej," phenel o Gelbart. "Me siklǒvavas trin strofe anθ-i famìlia, thaj e aver si anθ-i cirkulàcia anθ-e but droma."

 

“‘Auschwitz’ si interpretirimo maj but sar sa e aver [Romane] gilja kotar o Holokausto periodo,” phenel o Gelbart. "[Maj] muzikalno si jekh bisterdo alosaripe soske pashe sa e Romani muzika kotar kodo regiono si ko minor key. Thaj akaja gili si ko major key, savi e manushenge kotar o Zapad, te na san but grizno kana bashaves la, shaj te dikhel pes maj but sar bahtali na-dukhavni melodia. Odolesqe si jekh pharipe thaj nesave aranzmanura sas numa bilache, von kerde te aśunel pes sar bahtalo gilji pop."

 

 

Na sa e Romani muzika phangli e Holokaustosa si historikani. Nevi muzika inspiririmi kotar e traumatikane eventura kotar o nakhlo shelbershipe inke kerel pes avdive. Te las sar egzamplo. “Romani: The Untold Story”, jekh albumo kerdo katar o Dallas String Quartet (DSQ), ande kolaboràcia e Londonesqe Simfonikane Orkestroça, sas mukhlo avri anθ-o nakhlo avgusto. Kerdo kotar o Grammy nominiri thaj romano muzikanto Jon Zanka, o pandž-trake albumo astarel e sentimentura kotar o periodi, kotar e avutni violencia kotar o "Brewing Conflict" dži ko resiliencia kotar e Romani kultura festuime ko agorutno trako, "Rhapsody for the Romani". O albumo reslo o angluno than ki Billboard Classics lista.

 

Vaś o Zanka thaj o Dallas String Quartet, o ciljo e albumosqo na sas numaj te kerel lośalipen, numaj vi edukaciaqo sasto.

 

"Maj but manuša saven me arakhlem len thaj phenav lenge [pa o Samudaripen] ka oven sar, 'Oh, amen na džanas pal-e kodo,'" phenel i Zanka. "E historianura keren debata vaj o numero e manušengo save mule sas jekh miliono vaj jekh dopash miliono, numaj khonik na sas akhardo te del śajdipen anθ-o anav e Rromenqo anθ-e krisaripe e Nürnbergosqe. Jekh miliono manuša sas mudarde thaj khonik ni pinʒarda les."

 

Dzi kaj vash e na-Roma membrura kotar o DSQ, Valori Hite (violina), Melissa Priller (violina) thaj Yang Heo (baso), i edukaciaki misia thaj muzikalno pharipe te keren pes akala kotora romane intonaciencar sine dosta, vash e Zanka sine vi jek but personalno eksperienca.

 

"Kana o orkestro astarda te bašavel [ko Abbey Road Studios] - bizo o dive kana bijandilo miro čhavo, odova sine šaj o majbahtalo dive ko miro dživdipe," phenel i Zanka.

 

"Isi jekh lav, 'Te na džanes kon san, vareko aver ka phenel tuke kon te aves.' Akava vi kezdisajlo kotar miro čhavo soske me mangljum te džanel kotar vov avel," vov mothovel.

 

 

Sigurno, jekh artiklo pal-i kulturaqi memoria na trebul te ignoril vi i xramosardi vorba. Sas numa nesave romane autorura save ačhile źivde, sar e Austrijaki rromani Ceja Stojka thaj o Njamcicko Sinto avtor Otto Rosenberg, save aba but vrama nakhle. Numa, neve generacie lije o baton e memorijako, sar so si o Latviako romano poeto thaj piktori Karlis Rudevičs, savo sine čhavoro ko vakti e masakrosko ko Dujto Lumako Maripe, kana oleski sasti bari familija kotar oleskiri dadeski rig mulo, thaj savo korkoro sine mudardo paše o Lako Valgums ki okupirime Latvia.

 

Sar vakerel olesko čhavo, prezidento e Internacionalno Romane Uniako (IRU) Normunds Rudevičs, KGB dokumentia deklasificirime palo tato maripe sikavde kaj 8.000 kotar e Latviaki estimirimi Romani populacia 12.000 sine mudarde ko vakti e Samudaripen.

 

O Karlis Rudevičs mulo 63-to beršengo ando 2002-to berš, ande jekh vrjama kana o Samudaripen inke na sas diskutirime publikane ande Latvia. Bizo odova, vov muklas palal peste paše 10 poezije dedikuime kadale temake, sar vi opral 100 pikture, jekh baro kotor katar save si dedikuime pala e Rromengi historija, legende thaj Samudaripen. O Rudevičs kerda maj but katar peske romane-themutne buća, maškar lende sa e pikture, palal so sas 50 beršengo. Sar vakerel o Normunds Rudevičs: „Bibahtake, ko vakti e Sovjetikane vrjamako, na sine mangipe e Romane kulturake.” Vov majdur phenel: „Sas numaj palal o 2012-to berś, kana i Angela Merkel oficialo putardas jekh monumento vaś e viktime katar o rromano genocido paśal o Bundestago, kaj aver thema astarde te prinźaren publikane o Samudaripen.”

 

Avdive ki Riga si ko Centro vash Romani Kultura Muzeumo vash Romani Historia thaj Arto, kote so, mashkar aver, sikavela o Rudevičskere bukja. Akava tikno muzeumo śaj te akomodil maj but 15 vizitorǎ anθ-jekh vaxt, kana o gin e vizitorengo anθ-i jekh berśesqi baza si merimo anθ-e ezera.

 

O Normunds Rudevičs zumavel te kerel jekh Lumako Centro pala e Romani Kultura thaj jekh monumento pala e viktime katar o Samudaripen ande Riga, kaj ka kiden pes e Romane terne katar e sasti lumia te sikljon pala lengi kultura. Ko vakti, e Karlis Rudevićeskiri čhaj, Ornela Rudević, džal angleder e familijaki artistikani tradicija sar piktorka, kote so si o Samudaripen-themutno buća.

Fotografirindos o kampo, atunči thaj akana

 

Ande piktura, sar vi ande muzika, e kultura le memorijaki naj numaj historijaki. Prekal o utiliziribe e pejzažno fotografijako, i Valerie Leray sikavela o thana kote so sine kruzno thaj brutalno interniribe e Romengo ko vakti taro Dujto Lumako Maripe, anglunes ki Francija.

 

I Leray si vizualno artistka-fotografka thaj artoski direktorka kotar e artoski aliansa “La Mire”, savi so kezdisarda piri kariera sar fotožurnalistka fokusirindoj pe pučipa save si phangle e manušenca ko margine e societatoske, anglal te boldel pes ko maj personalno pučipe te bistrel pes o Samudaripen. Voj si kotar o Romano avindipe, kotar e dadeski rig.

 

"Sas mange baro buti so me astarav te kerav reportažo - te fotografirinav manušen save trajin pe margine e societake - numa nisar na reslem ko fundo e pučipasko, sar, sostar e manuša mukhen piro them, ja sostar si čhave pe droma?" phenel o Leray. “Odolesqe miro jekhto pućhipen phanglo kadale projèktoça si sosθar nikana na vakeras pal-i història e koncentraciaqe logorenqi vaś e Rroma, thaj kodova si vi vaś miri famìlia.”

 

"Miri primarno motivacia vash e foto serija 'Jekh than bi anavesko' sas te phagav akava ćućipe vash o pučipe savo si but tikno vakerdo, sar vi lesko spektro."

 

Ov kerdas nevo definicia e Leray sar fotografo. "Me pherdo parudem miri praktika te lav sama pe kadi tema," phenel o Leray.

 

Te marel pes e ćućimasa, e historijasa, e memorijasa thaj maj but, voj akharel pesko drom ki serija e fotografenqi "Jekh than bi anavesko" na pejzažno fotografija, numaj sar jekh forma e dikotomijaki. Kadale dromesa, voj maj dur phenel, voj śaj te pućhel sar o Francuzo them tretiril e historija kadale manuśenqi.

 

"Si fotografura save len akava drom," phenel o Leray. "Te źas palpale ko than kote so nesave manuša xasarde pes, thaj von si obično kotar i Thailanda, Njamco ja Švajcarija. Numaj ki Francia, kana avel te bistrel pes o genocido, si sajekh klasikane portrete e manušenge, na pejzažura."

 

Voj sikavel o egzamplo kotar o Jarzo logoro ko Francijako departamento Loire, kote so lako phuro sas phandlo thaj kote mule leske dada thaj deja. Vov korkoro nisar na phenda lake vash o egzisto e kamposko. De katar o maripe, e khera katar o purano kampo pe kodo than sas hasnime sar mashkaruni shkola.

 

 

"Ando 15 berśa, me simas interesime anθ-i fotografia thaj anθ-i història," phenel o Leray. “Ando kodi vrjama ande Francia vorbisardam pala o Holokausto, numaj nekobor vorbe ka aven dedikuime manušenge save sas prostitutke, bi khereske thaj phirutne Rroma.” Anda kodo voj pushlas peske papos, kon inke trajilas ande kodi vrama, sostar naj les patretura vaj paramichi pa peski familija. "Thaj vov ka phenel, da, mire dada thaj deja sas mudarde katar e 'Boshes' [jekh derogativno termino vash e Njamcura] ko Dujto Lumako Maripe," džal maj dur o LeRay. "Ande Bosch naj vorba so ame hasnisaras ande centralno Francia, katar me sim, numa pe granica le Alsaceski. Anda kodo pushlem les, 'So sam ame Židovura?'" phenel voj, khelel.

 

Sar so si o sebepi so majbut Romane dživde na vakerde bašo pire eksperiencije ko vakti e maripnasko, i Leray anel konkluzie bazirime ko vakeribe so saj sine šaipe te kerel e romane dživde manušenca. "Si man but testimonia save si phangle e saste paramičenca," phenel voj.

 

Konkretno, voj serel te pučel jekhe dživdipaske romane aktivistos sostar trubulas les but vrama te del duma pala o maripe thaj pala o genocido. Voj phendas ke vov phendas ke vov manglas kompenzatcia butivar pe kodo ke vov sas phanglo ande jekh koncentraciako lageri. Thaj sako drom, vov phendas lake, e policia vaj e themeske oficerura ka den atùnći respònso, "Maj miśto te na phenes ke san katar kodi komunitèta, vaj ka dikhes so ka keras tire famìliaça."

 

"Kadava śaj te phenel sosqe but anθ-i rromani komunitèta nikana na vakărde pal-e godova" phenel o Leray. "Me gindiv kaj i situacia shaj te ovel sa kadja sar mire phure." Vov majdur phenel: "Chaches si phares e Franciake te phenel ke varesave [Francisko] Roma sas bishade ande exterminaciake lagera."

 

 

Avdive, i paramiči pal-e Rroma save dukhade pes anθ-o Dujto Lumako Maripen na maj si paramići pal-i ćućimata vaj platitudură save inćaren la anθ-i maj bari paramìći pal-o Holokausto. Si jekh paramiči e autentikane zvukosa thaj imagenca kerde katar e membrura katar e komuniteta savi sas kerdini te xasarel pes.

 

Autoro: Ronen Schnidman (Ronen Schnidman)